دشمنان اصلی مشروطه

دکتر امین محمدی در جلسه نقد و بررسی کتاب«دربار زربار؛ فراز و فرود تشکیلات بیوتات سلطنتی در دوره قاجار» به موضوع کتاب و پرسش‌ها و چالش‌های پیش‌آمده هنگام نوشتن آن پرداخت. کار پژوهشی دکتر محمدی برای کتاب دربار زربار از دهه ۹۰ آغاز شد که او در آرشیو ملی به فهرست‌نویسی اسنادی از دوره قاجار موسوم به بیوتات سلطنتی و دفاتر توجیهات مشغول بود. در این اسناد نام‌هایی مانند رختارخانه، صندوق‌خانه، شترخانه و... وجود داشت که چیستی و کارکرد آنها مشخص نبود. پس از مطالعه مشخص شد این نام‌ها مربوط به واحدهایی هستند که به شاه و دستگاه سلطنت خدمت کرده و نیاز آنها را برطرف می‌کردند.

در بین مدخل‌های بررسی‌شده توسط محمدی، فقط دو مدخل درباره بیوتات سلطنتی وجود داشت که بر بیوتات سلطنتی دوره صفویه متمرکز بود زیرا از دوره صفویه منابع کامل‌تری ازجمله دستورالملوک و تذکرةالملوک و سفرنامه‌ها موجود است. بخش قاجاری این مدخل‌ها اطلاعات کمتری در بر دارند. دکتر محمدی در این فهرست‌ها ردپایی از تشکیلات عریض و طویل مشاهده کرد که چیستی این تشکیلات و خلأ پژوهشی موجب شد دست به نگارش این کتاب بزند. 

به گفته وی هدف اول از نگارش این کتاب توصیف درست ادارات بیوتات سلطنتی و شرح وظایف و عملکرد کارکنان و مزایای حضور در این تشکیلات بوده است. کتاب بر این ایده استوار شده که چطور بیوتات سلطنتی از تشکیلاتی ساده در ابتدای دوره قاجار به دستگاهی عریض و طویل در دوره ناصری و مظفری تبدیل شد که بخش زیادی از بودجه کشور را صرف حقوق کارکنان می‌کرد و به‌تدریج در تمام ساختار سیاسی کشور ریشه دواند. در این دوره ما با پدیده‌ای به نام «نوکرسالاری» روبه‌رو هستیم: افرادی که به شاه خدمت کرده و از همین طریق توانستند به بالاترین منصب‌ها برسند. نزدیکی به شاه و سلطنت باعث قدرت و نفوذ آنها و دستیابی به مقامات بالاتر مانند صدارت اعظم و وزارت حکام ایالات و ولایات می‌شد.

میرزا علی اصغرخان امین السلطان نمونه‌ای از این افراد است که از آبدارخانه سلطنتی شروع کرد و به صدارت عظمی رسید.  دومین هدف از نگارش کتاب تاثیر انقلاب مشروطه بر این تشکیلات بوده است به‌طوری که این ساختار قدرتمند را از بین برد. تحلیل اسناد نشان می‌دهد بودجه‌ای به فرهنگ اختصاص داده نمی‌شد و همه آن صرف نگهداری از آن تشکیلات می‌شد.

محمدی این پرسش مهم را مطرح کرد که؛ اهمیت بیوتات سلطنتی چیست؟ از آن‌جایی که این بیوتات از بخش‌های ناشناخته دوره قاجار هستند، می‌توانند در پژوهش‌های مربوط به آن دوره به‌کار بیایند. یکی از نکات قابل‌توجه در رابطه با بیوتات سلطنتی این است که همیشه یکی از اشخاصی که از طرف شاه برای مالیات‌گیری فرستاده می‌شد در بیوتات سلطنتی نیز حضور داشت. این اشخاص «از دشمنان اصلی مشروطه بودند» زیرا به واسطه مشروطیت نفوذ و جایگاه خود را از دست دادند، درنتیجه این کارکنان در اولین تحصن‌های بعد از مشروطه حضور داشتند. در اصلاحات مالی انجام شده توسط افرادی مانند امیرکبیر و امین‌الدوله، کارشکنی‌هایی از طرف کارمندان بیوتات صورت گرفت و ردپای این‌ کارکنان «در قتل و برکناری امیرکبیر» هم دیده می‌شود.

 دربار، مصرف کالا و پایگاه ترجمه

 دکتر یوسفی‌فر دیگر سخنران نشست مذکور بود که مشخصا به مساله نهاد دربار پرداخت.

به گفته او دربار در تاریخ سازمانی ایران یک نهاد محرمانه و منطقه‌ای غیرقابل دسترس است. فقط کسانی که در تشکیلات دربار حضور داشتند آن را می‌شناختند و اطلاعات آن باید مخفی می‌ماند. همچنین اسناد مربوط به دربار اطلاعات جزئی را از داخل آن فاش نمی‌کنند. به‌علت همین مخفی‌بودن، مفروضاتی درباره دربار شکل گرفته است که درست نیست. یکی از پویاترین فضاهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در دربار بود. 

کاربرد نخستین کالاها و ترجمه برخی از کتاب‌ها و اولین نوگرایی‌ها نخست در دربار شکل گرفت. آموزش رسمی علوم نوین در مدرسه سلطنتی دارالفنون انجام می‌شد و بخش زیادی از انتقال فناوری در دوره قاجار براساس سیاست رسمی نوگرایانه در این دوره صورت می‌گرفت. پیش‌فرض ما این است که دربار مکان تن‌آسایی و هزینه‌های هنگفت و نابه‌جا بوده است، درحالی‌که دربار از بسترها و زمینه‌های حکومت‌پذیری در میان ایرانیان به حساب می‌آمد.

دربار بیش از دیوان در اداره کشور نقش و به‌عنوان کانون و مرکز جامعه استمرار داشت و در عین حفظ کارکرد خود، در طول تاریخ به طور دائم بازتولید می‌شد. دربارها حافظ میراث ناملموس ایرانی بوده‌اند؛ آیین‌‌ها و الگوها و نوآوری‌های فرهنگی در بیوتات صورت می‌گرفت. ثبات دربار و اقتدار تشکیلات دیوانی مشروط به ثبات درآمد و منابع لازم برای تامین آن بود. دربار نه برای مصارف شادخوارانه، بلکه برای ایفای وظایف به تامین منابع درآمد نیاز داشت. همچنین باید توجه کرد که همه تشکیلات درباری را شاه اداره نمی‌کرد‌‌.

دکتر یوسفی‌فر به نکات مثبت کتاب دربار زربار اشاره کردند: نوشتن این کتاب از عهده بسیاری خارج است چراکه کارکردن با تاریخ کمی و اعداد و ارقام کاری دشوار است، درحالی‌که دکتر محمدی توانایی خاصی در خواندن اسناد دارد. این کتاب در حکم دستنامه‌ای برای مطالعات قاجار است زیرا برای اولین بار برخی از اسناد درباره بیوتات در این کتاب پیدا می‌شود. دکتر یوسفی‌فر نقدهایی را نیز به کتاب دربار زربار وارد کرد: چند اصطلاح اشتباه در کتاب به کار رفته که باید از کتاب خارج شود.  

 بیوتات سلطنتی، تامین نیاز شاه و حرمسرا

تشکیلات «بیوتات سلطنتی» در دوره قاجار یکی از مهم‌ترین نهادهای اداری ـ درباری ایران به‌شمار می‌رفت که نقش محوری در سازمان‌دهی امور داخلی دربار، تامین نیازهای شاه و حرم‌سرا، و نیز پیوند میان ساختار دربار و دستگاه دیوانی ایفا می‌کرد. پژوهش‌های دانشگاهی درباره دولت قاجار نشان می‌دهد که بیوتات سلطنتی صرفا مجموعه‌ای خدماتی نبود، بلکه نهادی پیچیده با کارکردهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی محسوب می‌شد.

 در رأس این تشکیلات «رئیس بیوتات» یا «بیوتات‌باشی» قرار داشت که معمولا از میان رجال مورد اعتماد شاه انتخاب می‌شد.  او مسوول نظارت کلی بر واحدهای مختلف بیوتات، تنظیم هزینه‌ها، و هماهنگی میان دربار و خزانه بود. مقالات دانشگاهی تاکید می‌کنند که این مقام نه‌تنها نقشی اجرایی، بلکه جایگاهی سیاسی داشت؛ زیرا دسترسی مستقیم به شاه و اطلاع از امور درونی دربار، قدرت و نفوذ قابل‌توجهی برای او ایجاد می‌کرد. بیوتات سلطنتی از بخش‌های متعددی تشکیل می‌شد که هر کدام وظایف مشخصی داشتند.  در دوره پایانی قاجار، به‌ویژه هم‌زمان با انقلاب مشروطه، بیوتات سلطنتی نیز تحت تاثیر تحولات سیاسی و فکری قرار گرفت. 

انتقاد از اسراف دربار، هزینه‌های سنگین بیوتات و نبود نظارت مالی، در نوشته‌ها و روزنامه‌های مشروطه‌خواه به‌وضوح دیده می‌شود. تلاش‌هایی برای محدود کردن بودجه دربار و شفاف‌سازی هزینه‌ها صورت گرفت، اما ساختار سنتی بیوتات تا پایان‌دوره قاجار به‌طور کامل دگرگون نشد.

* عضو شورای مرکزی انجمن‌ علمی - دانشجویی تاریخ دانشگاه تهران